Turnayemişi, keskin tadı olan, yuvarlak, kırmızı renkli üzümsü bir meyve olup maviyemiş (likapa, yaban mersini) gibi fundagiller familyasında yer almaktadır.



Turnayemişi, yüzey örtücü özellik gösteren, yayılıcı kollar (omcalar) oluşturan ve bu kollar üzerinde meyveli kısa dikey sürgünler veren herdemyeşil bir bitkidir. Su içinde büyüyebilir ancak havasız suyu sevmez. Meyveleri kuruda veya su içinde hasat edilebilir. Çürüntü ve su ile dolmuş çukur alanlardaki bataklık bölgeler turnayemişleri için ideal alanları oluştururlar. Barış ve arkadaşlık sembolü olan turnayemişinin yabani formları bataklık veya çamurlaşmış alanlarda, su kenarında veya yayla kesimlerindeki drenajı zayıf olan çayırlık alanlarda bulunabilir. Turnayemişleri kurutulmuş bataklık-çukur alanlarda veya insan eliyle yapılmış kum-torf içeren tavalarda yetiştirilebilir. Alman ve Hollandalı göçmenler Amerika Kıtasına yerleştikten sonra bu meyvenin çiçeklerini turna kuşunun gerdan, baş ve gagasına benzeterek craneberry (crane=turna) adını vermişlerdir. Zamanla Cranberry olarak kısaltılmıştır. Ikibinli yıllarda tarafımızdan Türkiye'ye getirilen bu üzümsü meyve “turnayemişi”® olarak Türkçeleştirilmiş ve Rize, Trabzon (kuru hasat) ile Samsun ili Çarşamba ve Bafra ovalarındaki asitli topraklarda (sulu hasat) ön çalışmalar başlatılmıştır.

Dünya üzerinde 40°-50° Kuzey enlemleri arasındaki asitli ve sulak alanlarda yayılım gösteren turnayemişi Kanada ve Amerika Birleşik Devletlerinde yaygın olarak yetiştirilmektedir. 1800'lü yıllarda kültüre alınmıştır. 2004 yılı verilerine göre Dünya turnayemişi üretimi 343000 ton olup bunun % 82'si Amerika'da, % 14'ü Kanada'da, % 2'si Litvanya'da üretilirken Belarus, Azerbaycan ve Ukrayna'nın üretimdeki payı % 1'in altındadır. Turnayemişi ekili alanların toplamı ise 29565 ha olup dekara verim 1160 kg kadardır. Üretim maliyeti varil başına (45,359 kg) 45$ olup, toptan fiyatı 3 $/kg'dır. Genelde meyve suyu olmak üzere yıllık turnayemişi tüketimi kişi başına 450-900 g arasındadır. Günümüzde turnayemişi elma ve portakal gibi meyve suyu olarak tüketilen temel meyveler kategorisinde ele alınmaktadır. Son yıllarda Polonya, Avusturya, Almanya, Rusya ve Türkiye'de deneme amaçlı olarak yetiştirilmeye başlanmıştır.

Sağlık Açısından Yararları, Bitkisel Özellikleri ve ÖnemiTurnayemişi sağlık ve güzellik için büyük önem taşımaktadır. Genelde (% 90-95) diğer meyvelerle karışık veya konsantre olarak meyve suyu sanayisinde kullanılan turnayemişi, sos yapımında, taze meyve olarak (yılbaşı veya şükran günlerinde taze ve donmuş meyve), toz halinde, kurutularak (tatsız ve tatlandırılmış şekilde), dilimlenmiş olarak veya marmelat şeklinde değerlendirilebilmektedir. Kurusu tahıllarla veya kornfleks ile karıştırılarak hatta şeker ile pişirilerek de değerlendirilebilmektedir. Son yıllarda turnayemişi ile meyve suyu karışımı popüler olmaya başlamıştır. Meyveli keklerde, yağlı çöreklerde, pastalarda ve ekmeklerde de kullanılmaktadır. Elma, ahududu ve üzüm suyu ile birlikte mevve ve karışık meyve sularında hububatlı turnayemişi olarak, salata süsü olarak, turnayemişi pastası halinde ve tatlı turnayemişi olarak da değerlendirildiği ifade edilmektedir.

Antosiyanin içeriği oldukça yüksek olan parlak kırmızı meyveleriyle turnayemişi popülaritesini giderek artırmaktadır. Turnayemişi çok yoğun kırmızı renge sahip olduğu için yaş pastaların renklendirilmesinde doğal olarak kullanılan bir ürün haline gelmiştir. Turnayemişi suyundan arta kalan posa da yeniden kullanılabilmektedir. Posadaki çekirdeklerden mum ve yağ ekstrakte edilerek kozmetik sanayisinde ve merhem yapımında kullanılmaktadır. Bu mum ve yağlar yanıklar ile bıçak yaralarının tedavisinde kullanılmaktadır. Ekmek ve kek yapımında da değerlendirilebilmektedir. Yirminci yüzyılda turnayemişinin popülaritesi dünya çapında hızla artmıştır. Vitamin içeriği yüksek olan turnayemişi kan şekerini düşürmekte, idrar sistemi enfeksiyonlarında anti bakteriyel etki göstermekte ve ağız-diş sağlığı için kullanılmaktadır. Antioksidan olarak bilinen fenolik maddelerce zengin olan turnayemişinin bakterilere karşı vücudu korumaktadır. Bazı kanser türlerine, yaşlanmaya, ağız ve diş hastalıklarına, kalp hastalıkları ve ülsere karşı koyan turnayemişi, tıbbi olarak antibakteriyel ve idrar söktürücü olarak değerlendirilebilmektedir. Yatak ıslatmayı ve mesane kasılmasını engelleyen turnayemişi iştah kaybını engellemekte, ishali gidermekte, gut hastalığını, böbrek ve pelvik iltihaplarını önlemekte, romatizmayı, askorbik asit eksikliğini ve ilkbahar yorgunluklarını gidermekte, ağız içi iltihaplarını iyileştirmekte, mide ve oniki parmak bağırsak ülserlerine karşı etkili olmakta, damar sertliğini ve boğaz yanmasını önlemektedir. Çekirdeklerinden elde edilen yağda bol miktarda omega-3 bulunmaktadır. Özellikle beyin hücrelerindeki hasarı önleyen turnayemişi, felç riskini de azaltmaktadır.

Turnayemişleri kuru ve sulu olarak hasat edilmektedir. Geniş alanlarda kuru hasat yapan makineler de geliştirilmiştir. Tavalarda yetişen turnayemişlerinin yaklaşık olarak % 75'i kuru ve makine ile hasat edilerek konserve yapımında kullanılmaktadır. Turnayemişi meyvelerinin içinde doğal olarak hava ile dolu kısımların olması onların su yüzeyinde yüzmesini sağladığı için su içinde de hasatları yapılabilmektedir. Günümüzde üretilen turnayemişlerinin % 85'i su içinde hasat edilmektedir.

Sonuç olarak, organik maddece zengin, asitli ve su altında kalan topraklarda veya su altında kalmayan ancak pH oranı düşük ve organik maddesi yüksek olan Karadeniz Bölgesi topraklarında turnayemişi yetiştiriciliği ürün çeşitliliğine katkı sağlayabilir. Bunun için 2004 yılında başlatılan ilk denemeler özellikle kuru şartlarda sonuçlarını vermeye başlamıştır. Ayrıca, yeni çeşitler getirilerek Samsun Çarşamba ve Bafra Ovalarında ve sulu şartlarda yetiştirilme imkanlarının ortaya konulması için de araştırmalar başlatılmıştır. Orta Karadeniz Bölgesindeki sulak alanlarda ürün çeşitliliği bakımından önemli olabilecek turnayemişi tarımı geliştirilebilirse meyve suyu sanayisinde kullanılacaktır.

Ayrıca, Türkiye'de kurutulmuş turnayemişleri “yaban mersini” olarak yüksek fiyatla satılmaktadır.

Aynı teknoloji Türkiye'de de uygulanırsa turnayemişi üretecek olan çiftçilerimiz için ciddi gelir kaynağı olacaktır. Karadeniz Bölgesinde asitli toprakların yer aldığı alanlardaki çay ve fındık tarımının azaltılması, azaltılan çeltik ekim alanlarının uygun olanlarında sulu hasat yapılacak şekilde turnayemişi yetiştirilmesi amaçlanmaktadır. Bu açıdan, Rize, Trabzon, Ordu ve Giresun illerinde özellikle düz veya hafif meyilli alanlarda kuru hasat yapılacak şekilde, Samsun'un Bafra ve Çarşamba ilçelerinde ise uygun tava sistemleri kurularak sulu hasat yapılacak şekilde turnayemişi yetiştiriciliğine kısa sürede geçmek gerekmektedir. Bu açıdan yeni çeşitlerin bölgemize kazandırılması, kuru ve sulu ortamlarda hasat yapılacak şekilde geniş alanlarda deneme çalışmalarına başlamak üzere ülke çapında proje yapılacaktır. Çünkü birkaç çeşit üzerine yapılmakta olan ön denemeler çok iyi sonuçlar vermiştir.

Turnayemişi YetiştiriciliğiÇalımsı formda yayılıcı, kısa sürgünler oluşturan turnayemişi uzun yıllar yaşayan, odunsu yapıdadır. Bitki yavaş büyüme gösterir. Yaprakları oval, küçük ve sürgün üzerinde almaşıklı olarak dizilir. 3-8 cm derine gidebilen yüzlek kök oluşturur. Yirminci yüzyılda ıslah edilen 4 turnayemişi çeşidi olan Early Black, Howes, McFarlin ve Searles günümüzde turnayemişi yetiştiriciliğinin temelini oluşturmaktadır. Turnayemişi çeşitleri olgunlaşma zamanlarına göre erkenci, orta mevsim ve geççi olarak sınıflandırılmaktadır. Ticari turnayemişi bahçesi için öncelikle asidik topraklar (pH=3,5-5,5; ortalama pH=4,0-4,5) ve bol miktarda temiz su gerekmektedir. Türkiye'de Doğu Karadeniz (Rize, Trabzon, Ordu, Giresun) Bölgesindeki asitli topraklarda kuru hasat edilmek üzere ve Orta-Batı Karadeniz Bölgesinde sınırlandırılan çeltik alanlarının bir kısmında (Salıpazarı, Çarşamba-Asarcık, Bafra-Fener) sulu hasat edilmek üzere yetiştiriciliği yapılabilir. Bunun için 2000-2006 yılları arasında Türkiye'ye getirilen turnayemişi çeşitleri ile belirtilen bölgelerde denemeler başlatılmıştır. Turnayemişi yetiştiriciliğinde önemli olan beş kriter şu şekilde sıralanabilir; pH değeri 4,0-4,5 arasında olan asidik toprak (pH= 6,0'a kadar yetişebilir), kaplama (kumlama) amacıyla kireç içermeyen kum, kuru veya sulu sistemde yetiştirilmesi için iyi ve temiz su, yöresel iklim şartlarının bilinmesi, özellikle de düşük sıcaklıkların olduğu yerlerde iklim verilerinin alınması ve yabancı otlarla hastalık ve zararlılar kontrol altına alınmalıdır. Turnayemişi yetişen alanlardaki toprağın organik madde içeriği en az % 3,5 olmalı, mil-kil %3, geri kalan kısım kumdan ibarettir. Ticari turnayemişi yetiştirilmekte olan sulu (bataklık) alanlar, etrafı yüksek setlerle (tümsek) çevrelenmiş, dikdörtgen şeklinde, içinde iş makineleri ile iş yapılabilecek büyüklükte ve düşük kodlu tavalardan oluşmaktadır.

Yazar :
Doç. Dr. Hüseyin ÇELİK ,
Ali İSLAM,
Mustafa ÖZGEN

EkolojiMagazin
Sayı: 17. Sayı (Ocak - Mart 2008)