Yaban Mersini ılıman iklim kuşağına adapte olmuş bir meyve türü olup botanik olarak gerçek üzümler gurubunda yer almaktadır.



Ekonomik olarak kültürü yapılan yüksek boylu yaban mersini (highbush blueberries) (Vaccinium corymbosum), alçak boylu yaban mersini (lowbush blueberries) (Vaccinium angustifolium) ve tavşan gözü yaban mersini (rabbiteye blueberries) (Vaccinium ashei) olmak üzere üç farklı türü vardır. Alçak boylu çalı formunda olan yaban mersinlerinin yetiştiriciliği daha zordur. Amerika başta olmak üzere bazı Avrupa ülkelerinde binlerce hektarlık alanlarda tarımı yapılmaktadır. Günümüzde ticari olarak yetiştirilen yaban mersini 1906 yılından itibaren Amerika Birleşik Devletlerinde başlatılan seleksiyon çalışmalarının ürünüdür. Bu çalışmalarla seçilen yaban mersini tipleri daha sonra kendi aralarında melezlenerek yeni çeşitler elde edilmiştir. Çok hızlı bir şekilde üretilerek satışa sunulan yaban mersinleri Dünyada en popüler meyvelerden biri iken ülkemizdeki yetiştiriciliği 2000'li yıllarda Rize'de başlatılmıştır.

Islah çalışmaları ile geliştirilen yeni yaban mersini çeşitleri doğada bulunan formlarına göre çok daha iri, daha sulu ve daha tatlı meyveler verirken, hastalık ve zararlılara da daha dayanıklıdırlar. Bu yönleriyle daha geniş alanlara adapte olabilmektedirler. Tavşan gözü yaban mersinleri yüksek boylu yaban mersinlerine göre daha geniş yetişme alanı bulmuştur. Iklim isteği bakımından Doğu Karadeniz Bölgesindeki illerden Artvin, Rize, Trabzon ve Giresun'un genelde rakımı yüksek dağ ve yaylalarında yabani formları bulun-makta ve yöre halkı tarafından taze olarak, reçel veya pekmez yapılarak tüketilmektedir. Yaban mersinleri asitli toprakları tercih ederler (pH=4.5-5.0) ve genel bir ifade ile yabanisinin olduğu yerlerde, defne, çam, kızılağaç veya beyaz sedirin karışık olarak yetiştiği nispeten meyilli alanlarda kültür çeşitleri rahatlıkla yetişebilmektedir. Rize'de likapa, Trabzon'da ligabra, Rize Pazar ilçesinde kaskanaka, Ardeşen ilçesinde ise çera, Artvin'de morsivit veya mahabak olarak isimlendirilen ve yöre insanı tarafından doğadan toplanan yabani meyveleri beğenilerek tüketilen yaban mersini ülkemizde henüz ticari olarak yetiştirilmemektedir.

Istatistiklere göre 2002 yılında Dünya'da 47,745 ha'lık bir alanda 208 bin tonluk likapa (yaban mersini) üretilmektedir. Bu üretim içinde 115 bin ton ile Amerika ilk sırayı alırken 60 bin ton ile Kanada ikinci sırada, 16 bin ton ile Polonya üçüncü sırada yer almaktadır. Ekiliş alanı olarak 24 bin ha ile Kanada ilk sırada iken bunu Amerika, Polonya ve Hollanda takip etmektedir. Dekara verim ise 2500 kg (Kanada) ile 7500 kg arasında değişmektedir. Dünyadaki üreti-mi çok az olup dış piyasada da büyük talepler olmaktadır.

Yaban mersininin değerlendirilmesiYaban mersini çok farklı amaçlar için kullanılabilmektedir. Taze meyve olarak, meyve suyu sanayiinde (tek başına veya diğer meyve suları ile kokteyl yapılarak), ilaç sanayiinde (kuru meyvesi, çiçek, kök ve yaprakları), süt ve süt ürünleri teknolojisinde (dondurma, yaban mersinli süt, yoğurt v.s.), kuru meyve olarak, meyveli ekmek, çörek, kek, puding ve pastalarda, baharat sanayiinde, meyve salatalarında, reçel, marmelat, jel ve konserve sanayiinde, çay (kuru yaprağı ve kuru meyvesi), uyuşturucu, diyet mönülerinde, şarap yapımında (Sibirya) ve bitkisi kulp (sap) yapımında kullanıl-maktadır.

Yaban mersininin insan sağlığı ile beslenmesi üzerine yararları ile ilgili dünya çapındaki bilimsel dergilerde yüzlerce araştırma makalesi yayınlan-mıştır. Yapılan araştırmalarda bir bardak Yaban mersini meyvesinin 145 gram geldiği ve 21 gram karbonhidrat, 1 gram protein, 0,5 gram yağ,19 miligram C vita-mini, 145 IU A vitamini ve 85 kalori içerdiği belirtilmektedir. Ayrıca, 100 gram yenilebilir yaban mersininin %83'ünün su, %0.7'sinin protein, %0.5'inin yağ, %15' inin karbonhidrat, %1.5'unun lif olduğu ve 62 kalori sağladığı saptanmıştır. Mineral ve vitaminlerce zengin olan yaban mersini sodyum içermezken potasyum içeriği son derece yüksektir. Ayrıca, sakkaroz içeriği %3 iken %48 glikoz ve % 49 fruktoz içermektedir.

İnsan sağlığı açısından da çok yararlı olan Likapa'nın aşağıdaki özellikle sahip olduğu bilimsel araştırmalarla ortaya konulmuştur.

-Yaprak ve kuru meyvelerinden yapılan çay ishal giderici özellik taşımaktadır.

-Çayı bayanlarda özel günlerin etkisini azalır ve düzene sokar.

-Yaban mersini çayı idrar yolu enfeksiyonlarında antibiyotik etkisi göstermektedir.

-Kansere karşı vücudu koruyan enzimleri aktive etmektedir.

-Anti kanserojen ve antioksidan özelliğe sahiptir.

-Kansere karşı savaşan ellagic-asit içeriği oldukça yüksektir

-Yağlı bileşiklerin vücuttan atılmasını sağlar.

-Taze olarak yenildiğinde kanı temizler.

-Besleyici olmasına rağmen kalori ve sodyum içeriği düşüktür.

-Kan şekerini düşürür

-Bağırsak metabolizmasını düzenleyen lifli özelliği vardır.

-Kan kolesterolünü düşürür.

-Pektin içeriği yüksektir ve kalp krizi riskini azaltır.

-Gece görüş kabiliyetini artırır.

-HIV virüsünün tekrarlanmasını azaltır.

-Damar elastikliğini artırır

-Vücutta biyoaktif madde olarak kullanılan polifenoller, aktokyaninler, flavanoller ve tanenlerce zengindir.

-Diyetlerin sağlıklı ve çok değerli bir parçasıdır.

-Göz yorgunluğunu giderir, miyopluk ve şeker hastalığından kaynaklanan görme bozukluklarını engeller. Kamaşma, kılcal damar çatlaması ve gece körlüğünü ortadan kaldırır.

-Kabızlık, bulantı, mide kramplarını ve ülseri önler.

-Damar sertliği oluşumunu engeller.

-Varis ve basur'u (hemoroit) iyileştirir.

-Sakinleştirici özelliği vardır.

-Ağız içi yaralarını iyileştirir.

-İltihaplar için dezenfektan özelliği taşır.

Ekonomik Değeri2003 yılında iç piyasaya taze veya dondurulmuş olarak sunulan yaban mersini meyvesinin kilosu toptan 4 milyon TL'ye satılmıştır. Çiftçi bahçesinden çıkış fiyatı olan bu değer, yaban mersininin organik ürün kapsamında satışa sunulması ile çok daha yukarılara çıkacaktır. Çünkü ABD'den ithal edilerek Istanbul'daki hiper marketlerde satışa sunulan ve ilaç ile ticari gübre kullanılarak üretilen yaban mersini meyvesinin 250 gramı 5 milyon TL' ye satılmaktadır.

Fındık, çay, ahududu, böğürtlen hatta kividen elde edilen gelirden çok daha fazla gelir getirecek olan bir meyve olacağı tahmin edilmektedir. Nitekim ortalama olarak 1 dönüm fındık bahçesinden 300 milyon TL, çay bahçesinden 675 milyon TL, böğürtlen-ahududu bahçesinden 3 milyar TL gelir elde edilebilirken 2003 yılı fiyatları ile 1 kg yaban mersini 4 milyon TL karşılığında üreticiden satışa sunulmuştur. Bir dönüm yaban mersini bahçesinden 2 500 kg ürün alınmaktadır (bu miktar 7 500 kg'a kadar çıkabilmektedir). Dolayısıyla toplam gelir 10 milyar TL'dir. Likapa (yaban mersini) için söylenecek tek söz vardır: Hem karlı hem de yararlı.

Karadeniz Bölgesinin yüksek kesimlerinde yabani olarak yetişmekte olan likapanın kültür çeşitlerinin bölge çiftçisine kazandırılmasına yönelik çalışmalar Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi tarafından başlatılmış, TÜBITAK ve DPT tarafından bu çalışmalara destek alınmıştır. Böylece Karadeniz Bölgesinde ürün çeşitliliğine Likapa (yaban mersini) da eklenmiş olacak ve bu ürüne dayalı yeni sanayiler kurulabilecektir.

Kaynaklar
1. Ağaoğlu, Y.S., 1986. Üzümsü Meyveler. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay.: 984, Ders Kitabı: 290. Ankara.
2. Anonymous, 2002. The effect of wild blueberry consumption on postprandial serum antioxidant status in human subjects. British J. of Nutrition. 88: 389-397.
3. Anonymous, 2003. FAO Statistical Database. http://apps.fao.org/cgi-bin/nph-db.pl?subset= agriculture
4. Brown, D. 1996. Herbal Prescriptions for Better Health. Rocklin, Calif.: Prima Publishing.
5. Cunio, L. 1993. Vaccinium myrtillus, Australian Journal of Medical herbalism, 5(4):81-85.
6. Çelik, H. 2003. Bazı yüksek çalı yaban mersini çeşitlerinin Rize'deki performans-larının saptanması üzerine araştırmaları., Ulusal Kivi ve Üzümsü Meyveler Sempozyu-mu, 23-25 Ekim, 2003, Ordu (Basımda)
7. Gough, R. E., 1994. The Highbush Blueberry and Its Management. Food Pro-duct Pres. 272p.
8. Gough, R. E., 1996. Blueberries, North and South. In: Small Fruits In The Home garden (Eds., Gogh, R.E. and Poling, E.B)The Haworth Pres Inc. 71:106.
9. Morazzoni, P. and Magistretti, M.J., 1986. Effects of vaccinium myrtillus anthocyanosides on prostacyclin-like activity in rat arterial tissue. Fitoter , 42:11-4.
10. NeSmith, N.S., 1999. Blueberry Research At The University of Georgia. Annual Research Update. The Georgia Agriculture and Environmental Sciences, Research Report No: 662.
11. Pritts, M. and Hancook, J., 1992. Highbush Blueberry Production Guide. Northeast Regional Engineering Service. NRAES-55, Inhaca NY, 200p.
12. Ronald L. P. 1998. Antioxidant Capacity and Health Benefits of Fruits and Vegetables. Blueberry. www.ushbc.org/antioxidants.htm
13. Strik, B., Fisher, G., Hart, J., Ingham, R., Kaufman, D., Penhallegon, R., Pscheidt, J., William, R., Brun, C., Ahmedullah, M., Antonelli, A., Askham, L., Bristow, P., Havens, D., Scheer, B., Shanks, C. and Barney, D., 1993. Highbush Blueberry Production Guide. Oregon State University. Department of Extension and Experiment Station Station Communication, PNW215.
14. Tyler, V. E., 1994. Herbs of Choice - The Therapeutic Use of Phytomedicinals, Binghamton, New York: Pharmaceutical Products Pres.
15. Weiss, F. R., 1988. Herbal Medicine (translated from German by A. R. Meuss). Beaconsfield, England: Beaconsfield Publishers, 1988.

Ekoloji Magazin